Miasto Nea Pafos powstało w początku okresu hellenistycznego. Jego założycielem mógł być ostatni król niezależnego Pafos, Nikokles, albo Ptolemeusz I. Nie jest do końca pewne, czy w mieście od razu została wytyczona prostokątna siatka ulic, ale byłoby to zgodne z obyczajem epoki. W końcu IV wieku p.n.e. powstały pierwsze budowle wzniesione z kamienia. Nieliczne wcześniejsze pozostałości zabudowy z cegły mułowej być może należą do poprzedzającej starszej osady Erythrai. W Nea Pafos prostokątna siatka ulic wypełniona była zabudową ulegającą z czasem znacznym modyfikacjom; najlepiej znane są zmiany zachodzące w początku okresu rzymskiego.

Polskie prace archeologiczne w tym mieście rozpoczęto od przeprowadzenia wykopów sondażowych w miejscu odkrycia na powierzchni marmurowych rzeźb przedstawiających Asklepiosa i Artemidę, a także od wytyczenia długiego rowu sondażowego w południowej części stanowiska. Gdy rozszerzano teren eksploracji, natrafiono na północno-zachodni narożnik wielkiego dziedzińca. Badania były skoncentrowane na poszukiwaniach zachodniego skrzydła budowli, a następnie odsłonięciu skrzydła południowego i uchwyceniu narożnika południowo-wschodniego. Wówczas natrafiono na mozaikę Tezeusza, a następnie, dzięki pracom w skrzydle południowym, na kolejne mozaiki reprezentacyjnej części tej budowli, nazwanej Willą Tezeusza od bohatera ukazanego na mozaice.

Określenie rozmiaru dziedzińca pozwoliło na podjęcie prac w wybranych miejscach budowli – w tym na osi wschód-zachód, oraz odkrycie wejścia do Willi. W następnym etapie zaczęto wypełniać luki w oczekiwanej przestrzeni budowli, pozostawiając większą część dziedzińca niebadaną. W roku 1982 przeprowadzono niewielki sondaż na wschód od ulicy obrzeżającej Willę, w którym odkryto fragment bordiury mozaiki figuralnej. W następnych latach, a w szczególności w 1983 r. odsłonięto wielką mozaikę, z centralną postacią – bogiem czasu i wieczności Aionem, a później znaczną część budynku, nazwanego od tej postaci Domem Aiona. W roku 1986 rozpoczęto także prace na południe od Willi Tezeusza, na obszarze insuli, której północna część została zajęta przez Willę. Doprowadziły one do odkrycia kolejnej budowli, nazwanej Domem Hellenistycznym.

Budynek ten, zniszczony w trzęsieniu ziemi, zachował w części niezakłócone pozostałości tego kataklizmu, co pozwoliło w latach następnych odtworzyć wschodni portyk głównego dziedzińca oraz jedną z kolumn tetrastylu dziedzińca zachodniego (zapewne pierwotnie atrium). Część południowo-zachodnia insuli została wyodrębniona jako Dom Rzymski, a wschodnia jako Dom Wczesnorzymski.

W latach 2002–2003 oraz 2007–2009 prowadzono bardzo intensywne prace wykopaliskowe przygotowujące budowę osłony dachowej nad znaczną częścią stanowiska. Kryzys finansowy na Cyprze spowodował, iż projekt ten został zarzucony. Obecnie prace wykopaliskowe są poświęcone wczesnym fazom centralnej części insuli Domu „Hellenistycznego”, którego faza zniszczona trzęsieniem ziemi, okazała się pochodzić z końca I wieku lub początku II wieku n.e.

Obszar wykopalisk obejmuje trzy główne budowle, z których największa, Willa Tezeusza przekroczyła znacząco granice insul i w momencie największego zasięgu obejmowała niemal w całości trzy insule i w znacznej części trzy następne, na wschód od wcześniej wymienionych. Insula południowo-zachodnia z trzech całkowicie włączonych w obszar Willi Tezeusza została zabudowana przez Willę w swojej części północnej. W części południowej zachowały się liczne szczątki poprzedzających ją konstrukcji. Przekształcenia tej insuli w końcowym okresie jej istnienia doprowadziły do wyodrębnienia przynajmniej trzech domów: na wschodzie Domu Wczesnorzymskiego, w części centralnej Domu Dioskura (od popiersia tam znalezionego), zaś na zachodzie Domu „Hellenistycznego”.

Ta ostatnia, największa siedziba dysponowała niewielka łaźnią z hypokaustum oraz wielką salą z podłogą mozaikową, a jej pomieszczenia znajdowały się na różnych poziomach. Centralny dziedziniec otoczony był kolumnami (i najprawdopodobniej półkolumnami związanymi) różnej wysokości i w 4 różnych stylach /Fig. 4/. Znajdowały się tam: kolumnada dorycka, jońska, koryncka i tzw. „Nabatejska”. Ostatnie dwie spośród wymienionych były dużej wysokości, co zapewne pozwoliło na budowę piętra nad niższymi portykami. Na dziedzińcu prawdopodobnie znajdował się ogród. Dziedziniec zachodni, którego podłoga położona była 1,6 m niżej miał pierwotnie charakter atrium, zaś po budowie łaźni na południe od niego najpewniej został powiązany z łaźnią, jako obszar gromadzenia wody, z dwiema cysternami.
Północna część budynku znajdowała się w części na wyższym poziomie i ta uległa zniszczeniu w trakcie budowy Willi Tezeusza, której podłogi, położone niżej niż należące do Domu „Hellenistycznego”, wcięły się w zbocze wzniesienia na południe. Tam, gdzie pozostałości podłóg znajdowały się na niższym poziomie, jak w części zachodniej, najprawdopodobniej będzie jeszcze możliwe odkrycie dalszych pomieszczeń Domu „Hellenistycznego”.

Willa Tezeusza powstawała etapami: pierwszy z nich (z końca II wieku lub początku III wieku n.e.) to budowa skrzydła południowego, ryzalitowego obiektu z wielkim portykiem zakończonym od strony zachodniej wielką salą bazylikalną z wewnętrzną kolumnadą. Na jej północnej elewacji znajdował się ryzalit kolumnowy. Nie jest pewne, czy symetryczne rozwiązanie występowało na wschodnim krańcu portyku. Już wówczas budowla miała charakter co najmniej pół-publiczny, który uległ wzmocnieniu w miarę przekształceń.

Ostateczna rozbudowa w kierunku północnym nastąpiła w 2. połowie IV wieku n.e., kiedy skrzydło południowe stało się częścią wielkiego dziedzińca perystylowego, niemal na planie kwadratu o boku ok. 56 m (włącznie z portykami). Istniały prawdopodobnie przejściowe etapy przebudowy, a z pewnością w późniejszym momencie, V wieku n.e. wstawiono w skrzydło wschodnie kompleks wejściowy atrium z westybulem. Wtedy też przebudowano skrzydło północne, wbudowując co najmniej jeden trakt pomieszczeń w obszar pierwotnego dziedzińca. W narożniku południowo wschodnim budowano łaźnie, które w ostatniej fazie zostały oddzielone od Willi, a zyskały wejście w elewacji wschodniej budowli. Po tych rozbudowach skrzydło południowe utrzymało charakter reprezentacyjny, przy czym główna sala recepcyjna została przebudowana, stosownie do zmian w ideologii władzy charakterystycznych dla późnego antyku. Podniesiono poziom podłogi apsydy, która również została pogłębiona, zwiększając dystans między panem tego budynku a klientami czy podwładnymi. Jednakże w krótkim czasie po przekształceniu budynku w palatium, został on opuszczony przez pierwotnych użytkowników, których zastąpili „dzicy lokatorzy”.

Insula Domu Aiona powstała wskutek oddzielenia w IV wieku n.e. pozostałości tej z insul częściowo włączonych do Willi, która jest położona najdalej na północ. W późnej fazie istnienia tej insuli dokonano dalszego podziału budowli na część południową – właściwy Dom Aiona i część północną – Dom Północno-wschodni.

Tekst pochodzi ze strony internetowej Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej im. Kazimierza Michałowskiego, Uniwersytet Warszawski.
https://pcma.uw.edu.pl/2017/11/17/nea-pafos/ z dnia 19.03.2021