Agora

Agora była centrum i najważniejszym elementem każdego starożytnego greckiego miasta. Wewnątrz jej monumentalnej zabudowy mieściły się biura miejskiej administracji, sklepy, warsztaty, zakłady usługowe oraz przybytki religijne. Skupiała w sobie funkcje administracyjne, ekonomiczne i religijne. To na niej załatwiano codzienne sprawy, jak również celebrowano miejskie święta.

Agora w Pafos posiadała dogodną lokalizację w centrum miasta, pod jego Akroplem (Wzgórze Fanari) i w niewielkiej odległości od miejskiego portu. W świetle badań PAP powstała w II w. p.n.e. i funkcjonowała do I połowy II w. n.e. W szczytowej fazie swojego rozwoju zajmowała około 2,5 ha co czyni ją jedną z największych tego typu założeń znanych ze wschodniej części basenu Morza Śródziemnego.

Badania K. Nikolau

Agorę w Pafos zlokalizował i badał w latach 1975-1978 cypryjski archeolog K. Nikolau. W trakcie kilku sezonów wykopaliskowych udało mu się odkryć Odeon – niewielki teatr muzyczny, który po zakończeniu badań został zrekonstruowany. Cypryjski archeolog odsłonił także pomieszczenia na południe od niego, które zinterpretował jako Asklepiejon. W trakcie badań odkopana została również część krepidomy portyków otaczających wewnętrzną część placu, co pozwoliło badaczowi określić Agorę w Pafos jako kwadratowy plac otoczony kolumnadą o boku
ok. 100 m. Zdaniem Nikolau funkcjonował on w czasach rzymskich, od II do IV w n.e.

Badania Zakładu Archeologii Klasycznej Instytutu Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego

Po zakończeniu badań wykopaliskowych Uniwersytetu Jagiellońskiego nad Morzem Czarnym na stanowisku Koszary w chorze greckiej kolonii Olbii (2008r.) i w Akrze na Krymie (2010r.) prof. Ewdoksia Papuci-Władyka decyduje się rozpocząć nowe badania na Agorze miasta Pafos.

Etap I (2011-2014)

Głównym celem ekspedycji Uniwersytetu Jagiellońskiego w momencie przystąpienia do prac w roku 2011 była weryfikacja ustaleń K. Nikolau oraz stwierdzenie, czy wbrew jego ustaleniom Agora miasta hellenistycznego znajdowała się pod pozostałościami z czasów rzymskich.

Udało się go zrealizować odnajdując pozostałości zabudowy hellenistycznej takiej, jak Budowla A i Budowla B, a również dzięki analizie stratygraficznej fundamentu Portyków otaczających plac od wschodu i południa, która pozwoliła przesunąć datowanie powstania Agory na okres hellenistyczny, II w. p.n.e.

Etap II (2015-2020)

Pafos – Agora oraz infrastruktura i aktywność gospodarcza stolicy hellenistycznego i rzymskiego Cypru na podstawie badań interdyscyplinarnych

Miasto Pafos (Paphos) powstało w czasach po Aleksandrze Wielkim pod koniec IV w. p.n.e. i funkcjonowało przez tysiąc lat, pełniąc też przez kilka wieków rolę stolicy Cypru. Jako jedno z najważniejszych stanowisk archeologicznych na wyspie wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO jest badane od wielu lat. Nigdy jednak nie zwrócono dostatecznej uwagi na jego gospodarkę i aktywność ekonomiczną, które to tematy stały się osią projektu Maestro. Nasze badania koncentrowały się na Agorze, czyli rynku, oraz w wielu miejscach poza nią na terenie antycznego miasta Pafos, czyli obecnego Parku Archeologicznego.

Badania miały charakter międzynarodowy i interdyscyplinarny. Szeroko zakrojone prace prowadziliśmy zgodnie z zasadami tzw. Totalnej archeologii. Badania były więc oparte o dane historyczne, archeologiczne (szerokopłaszczyznowe wykopaliska), archeometryczne (metody z nauk ścisłych, np. badania fizyko-chemiczne ceramiki) oraz geoarcheologiczne (badania relacji człowiek-środowisko). W zakresie metodyki stosowaliśmy na dużą skalę badania nieinwazyjne, czyli takie, które nie powodują uszkodzeń badanych obiektów: geofizyczne z zastosowaniem magnetometru i georadaru, analizy zobrazowań satelitarnych i archiwalnych zdjęć lotniczych oraz naszych zdjęć wykonanych przy pomocy nalotów dronem. Na szeroką skalę wykorzystywaliśmy fotogrametrię do dokumentowania wykopalisk. W projekcie zastosowany został nowoczesny standard dokumentacji dla miejskich stanowisk starożytnych takich, jak Pafos, który zaowocował też stworzeniem pierwszej kompleksowej bazy danych opartej o System Informacji Geograficznej (GIS).

Niezwykle istotnym osiągnięciem jest przesunięcie datowania Agory Pafos aż o 300 lat wstecz oraz ponowne oszacowanie jej rozmiarów. Wcześniej K. Nikolaou ustalił, że Agora powstała w czasach rzymskich, w II w. n.e., miała kształt czworoboku zamkniętego portykami o boku ok. 97m i powierzchni ok. 1 ha. Badania w ramach grantu Maestro doprowadziły do poważnej korekty tych stwierdzeń i ustalenia, że Agora powstała już w II w. p.n.e. a jej rozmiary to ok. 150x160m zaś powierzchnia ok. 2,5 ha. Jest to więc jedna z największych agor w świecie hellenistycznym, a szczególnie we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego.

Zmieniliśmy obraz początków miasta: na terenie, gdzie później funkcjonowała Agora natrafiliśmy na różne budowle, które stawiano tu już od ok. 300 p.n.e. a więc od początków istnienia miasta.

Na Agorze i poza nią, gdzie przebadaliśmy geofizycznie ok. 18 ha, odkryliśmy wiele obiektów związanych z gospodarką miasta: budynek-magazyn, pozostałości warsztatu metalurgicznego, pozostałości obiektów związanych z gospodarką wodną, np. studnie i cysterny, które służyły do gromadzenia wody, rurociągi terakotowe, kanały, baseny i odstojniki, ponadto piec-wapiennik, liczne ulice, kamieniołom itp.

W trakcie badań odkryliśmy w ogromnych ilościach materiał tzw. ruchomy: tysiące fragmentów i całych naczyń różnych kategorii, monety i inne obiekty metalowe, lampki oliwne do oświetlania, terakoty, zabytki kamienne, szklane, kości zwierzęce itp. Szeroko zakrojone szczegółowe, wieloaspektowe badania nad tym materiałem przyniosły wiele informacji na temat życia codziennego mieszkańców Pafos, wierzeń religijnych i wykazały również, że niektóre kategorie naczyń były produkowane lokalnie w Pafos lub w regionie Pafos. Z analizy ceramiki i monet wyłania się obraz sieci intensywnych kontaktów handlowych oraz dróg importu, potwierdzający silną pozycję Pafos jako miasta portowego i stolicy wyspy. Obejmowały one takie kierunki, jak Lewant, Azja Mniejsza, Egea (Ateny oraz wyspy Rodos, Kos, Tazos i in.), Morze Czarne, Egipt, Italia, a w czasach rzymskich również Tunezję oraz zachodnią część Morza Śródziemnego (np. Płw. Iberyjski). Badania archeozoologiczne kości zwierzęcych dały niezwykle interesujące rezultaty dostarczając dane na temat gospodarki Pafos, diety mieszkańców i ich relacji ze zwierzętami.

Szeroko zakrojone całościowe (holistyczne) badania zrealizowane w projekcie wykraczają poza ramy tradycyjnie pojmowanej archeologii i zostały po raz pierwszy zastosowane w badaniu antycznego miasta Nea Pafos wyznaczając, jak mamy nadzieję, nowe standardy. Wytyczają także nowy kierunek w badaniu Nea Pafos i mogą stać się wzorem dla innych ekspedycji i badaczy.

Podkreślić też należy, że badania w Pafos realizowane w ramach grantu stanowią jedne z nielicznych polskich prac na stanowisku klasycznym grecko-rzymskim, więc tym większe jest ich znaczenie dla rozwoju tej gałęzi archeologii. Przyczyniły się one także do szkolenia nowych pokoleń archeologów, którzy podnosili posiadane kwalifikacje i zdobywali nowe.

Badania prowadzone w ramach realizacji projektu wniosły wielki wkład w odkrywanie, ochronę oraz promocję kulturowego dziedzictwa Pafos i szerzej – Cypru.